ایمنی کار در ارتفاع و حفاظت در برابر سقوط

پروژه‏های عمرانی ظرفیت بالایی در ایجاد فرصت‏های شغلی دارند اما در اثر بی‏توجهی به مقوله‏ی ایمنی سهم عمده‏ای از حوادث شغلی را در جهان و همینطور در ایران، به خود اختصاص داده‏اند. مهم‏ترین عامل مرگ در کارگاه‏های ساختمانی، سقوط از ارتفاع است. طبق آئین نامه‏ی ایمنی کار در ارتفاع جمهوری اسلامی ایران، هرگونه کار یا فعالیتی که برای انجام آن فرد باید در ارتفاع بیش از 2.1 متر نسبت به سطح مبنا قرار گیرد، کار در ارتفاع محسوب می‏شود. این ارتفاع براساس مقرارت OSHA(occupational safety and health administration)، 1.8متر است.

به منظور کاهش حفاظت افراد در برابر سقوط، تهیه برنامه‏ی ایمنی کار در ارتفاع و حفاظت از سقوط و شناسایی و کنترل خطرات احتمالی ضروری است. برنامه‏ی حفاظت در برابر سقوط باید توسط افراد دارای صلاحیت و باتوجه به خطرات احتمالی تهیه و تدوین گردد، بنابراین اولین برنامه از برنامه‏های ایمنی کار در ارتفاع و حفاظت از سقوط، شناسایی خطر است. برخی از نقاط پرخطر در پروژ‏های ساختمانی، مواردی همچون سطوح شیبدار و راه‏پله‏ها، لبه‏های باز و بدون حفاظ طبقات و سقف ساختمان‏ها، سوراخ‏ها و شکاف‏های موجود در سطح زمین مانند چال آسانسور و محل‏های گودبرداری است. همچنین در انجام فعالیت‏هایی همچون کار روی داربست، کار روی اسکلت فلزی و بتونی، عملیات آرماتوربندی خطر سقوط افراد وجود دارد.

سیستم‏های حفاظت از سقوط

در صورتی که احتمال سقوط فرد از ارتفاع 8 فوت از لبه‏ پرتگاه‏ها به داخل دستگاه‏های درحال کار، آب یا دیگر مایعات، مواد یا اشیای خطرناک و به سطوح زیرین وجود داشته باشد، فرد باید با استفاده از سیستم‏های متحرک و ثابت جلوگیری از سقوط، محافظت شود.

اولویت بندی استفاده از سیستم‏های حفاظت از سقوط به ترتیب زیر است:

1. حذف خطر: در این روش، فرآیند کار بنحوی تغییر پیدا می‏کند که خطر کار در ارتفاع وجود نداشته باشد.
2. نرده‏های حفاظتی، درپوش‏های حفاظتی و موانع هشداردهنده: این روش‏ها باعث جلوگیری از سقوط از لبه‏های حفاظت نشده و شکاف‏ها می‏شود.
3. سیستم محدودکننده‏ی حرکت: این سیستم اجازه‏ی رسیدن کارگر فقط تا لبه‏ی پرتگاه می‏دهد و از پیشروی فرد و سقوط او جلوگیری می‏کند.
4. سیستم محدودکننده‏ی سقوط: این سیستم فاصله‏ی سقوط را تا 60 سانتی‏متر کاهش می‏دهد و باعث وارد شدن نیروی کمتری به بدن فرد، در اثر سقوط خواهد شد.
5. سیستم متوقف کننده‏ی سقوط: این سیستم سقوطی که اتفاق افتاده است را متوقف می‏کند و از برخورد فرد به زمین یا اشیا جلوگیری می‏کند.
6. توری ایمنی: فرد پس از سقوط، بر روی توری ایمنی نگه داشته می‏شود و بدین ترتیب، از برخورد او به زمین پس از سقوط جلوگیری می‏شود.

که هرکدام از سیستم‏های حفاظت در برابر سقوط ذکر شده، در ادامه توضیح داده خواهد شد.

 

 

الف) سیستم‏های ثابت

در حافظت از سقوط غیرفعال، کاربران بدون ایجاد تغییری در روتین کاری فرد می‏توان به فعالیت معمول خود پرداخته و در عین حال، در برابر سقوط محافظت شود. یکی از مثال‏های سیستم حفاظت از سقوط غیرفعال یا ثابت، استفاده از نرده‏های حفاظتی (guardrail) در اطراف پرتگاه‏هایی همچون پشت بام‏هاست.

نرده‏های حفاظتی

می‏توان از نرده‏های حفاظتی، برای حفاظت در برابر سقوط در هر ارتفاعی استفاده شود، هرچند که امکان بکارگیری این روش اندک و گاهی هزینه‏بر است، معمولا افراد ترجیح می‏دهند از نرده‏های حفاظتی استفاده کنند چراکه این روش بدون ایجاد محدودیت، به کاربران امکان فعالیت آزادانه در محیط کار می‏دهد.

این نرده‏ها متشکل از سه ردیف افقی میله‏ی حفاظتی هستند که میله‏ی فوقانی باید حداقل 90 سانتی‏متر از سطح زمین فاصله داشته باشد. این مقدار در راه‏پله‏ها، باید حداقل 70 سانتی‏متر باشد. نرده‏ی پایینی یا نرده‏ی پاخور(toeboard) نیز در فاصله‏ی 10 سانتی‏متری از سطح کار قرار می‏گیرد. همچنین در فواصل کمتر از دومتر، نرده‏های حفاظتی باید دارای پایه‏ها و کلاف‏های عمودی باشد.

درپوش‏های حفاظتی

مسدود کردن نورگیرها، گودال‏ها و شکاف‏های موجود که احتمال سقوط افراد به درون آن‏ها وجود دارد، با استفاده از نصب درپوش‏های حفاظتی یکی دیگر از راه‏های جلوگیری از سقوط است. این درپوش‏ها باید بتوانند حداقل 2 برابر وزن افراد، تجهیزات، مواد و ماشین آلاتی که ممکن است در یک لحظه بر روی آن‏ها قرار گیرند، تحمل کنند. همچنین درپوش‏ها باید به شکل مطمئنی در محل نصب و محکم شوند تا در اثر باد، حرکت تجهیرات یا فعالیت کارگران به طور اتفاقی جابجا نشوند. به منظور اطلاع رسانی و جلوگیری از خطرات احتمالی، درپوش‏های نصب شده باید دارای کدهای رنگی(color code) و نشانه گذاری با علائمی چون "سوراخ" یا "درپوش" باشند.

ب) سیستم‏های متحرک

گاهی کار در لبه‏ی پرتگاه‏هایی همچون لبه‏ی پشت بام‏ها اجتناب ناپذیر است. همچنین گاهی افراد برای انجام وظایف خود باید در طول نردبان یا دکل، صعود و فرود داشته باشند و در چنین مواقعی که امکان محصور کردن فضا با نرده‏های ایمنی وجود ندارد، باید سراغ سیستم‏های متحرک حفاظت از سقوط رفت که شامل تجهیزات حفاظت فردی می‏شوند. در ادامه سیستم‏های متحرک حفاظت از سقوط را معرفی خواهیم کرد اما پیش از آن بهتر است با برخی از تجهیزاتی که در این سیستم‏ها استفاده می‏شوند آشنا شوید که شامل موارد زیر است:

1. هارنس تمام بدن (safety harness)

حمایل ایمنی یا هارنس وسیله‏ای است که باعث می‏شود در صورت سقوط فرد، نیروهای ناشی از سقوط تنها بر ناحیه‏ی کمر وارد نشود و به این صورت، از شدت آسیب‏های احتمالی به ستون مهره‏ها کاسته می‏شود.

این تجهیز پوشیدنی،  در انواع گوناگونی طراحی شده و در برخی از نمونه‏های آن علاوه بر کمربندی که از ناحیه کمر محافظت می‏کند، دارای بخش‏های ویژه‏ای برای حمایت از ناحیه‏ی سینه و شانه‏ها و در برخی نمونه‏های دیگر، تسمه‏هایی برای حمایت از ناحیه‏ی ران‏ها است. این بخش‏ها باعث می‏شوند که نیروی ناشی از سقوط در بخش‏های وسیع‏تری از بدن پخش شده و به این ترتیب، از شدت جراحات کاسته شود.

2. طناب نجات (lifeline)

طناب نجات طنابی است که از یک سو به تکیه‏گاه و از سویی دیگر ( ممکن است از طریق طناب گیر و طناب رابط) به هارنس وصل می‏شود. این طناب بر اساس استانداردهای ANSI باید توانایی تحمل حداقل 240 کیلوگرم بار ثابت را داشته باشد. ابن طناب در سه نوع وجود دارد.

الف) طناب نجات عمودی

این نوع طناب‏های نجات در سکوهای کاری و برای صعود و فرود از تجهیزات و سازه‏ها مورد استفاده قرار می‏گیرد. این طناب در هر زمان فقط باید توسط یک نفر استفاده شود. در طناب نجات عمودی باید یک متوقف کننده‏ی سقوط یا طناب گیر وجود داشته باشد و برای جلوگیری از خارج شدن طناب گیر از طناب نجات، انتهای آن باید به شکلی استاندارد به وسیله‏ی گیره یا وسیله‏ی توقف به طناب نجات محکم شود. همچنین انتهای این طناب باید به سطح زمین یا نزدیک به زمین برسد به طوری که کاربر پس از فرود بتواند به طوری ایمن از آن خارج شود.

ب) طناب نجات افقی

این طناب برای تردد و استقرار کاربر در محل و به طور اختصاصی برای هر پروژه تهیه می‏شود.

ج) طناب نجات جمع شونده (self-retracting lifeline)

این طناب به صورت گسترده در پروژه‏های ساختمانی مورد استفاده قرار میگیرد و به ویژه، برای مواقعی که نیاز به جابجایی در حین کار وجود دارد بسیار پرکاربرد است. این وسیله دارای قرقره بوده و به کاربر این اجازه را می‏دهد که به اندازه‏ی طول طناب نجات در محل تردد داشته باشد ولی در صورتی که طناب با سرعت زیادی کشیده شود، قرقره قفل می‏شود و سقوط کاربر را متوقف می‏کند.

3. لنیارد یا طناب رابط (lanyard)

طناب رابط از یه سو به هارنس و از سویی دیگر از طریق طناب گیر به طناب نجات یا مستقیما به تکیه‏گاه( ستون، پلکان داربست و...) متصل می‏شود. این طناب باید به حد کافی کوتاه باشد تا از سقوط فرد جلوگیری کند. طناب رابط در دو نوع تک شاخه (با علامت اختصاری I ) و دو شاخه یا Y شکل موجود است که هر کدام کاربرد مخصوص به خود را دارد.

در صورت نیاز به جابجایی در محل کار و از یک طناب نجات به طناب نجاتی دیگر، از طناب رابط دو شاخه استفاده می‏شود چراکه نمی‏توان همزمان دو طناب نجات را به حلقه‏ی هارنس وصل کرد.

4. جاذب شوک (shock absorber)

جاذب شوک تجهیزی است که می‏توان به صورت جداگانه تهیه و به طناب رابط وصل کرد. گاهی نیز جاذب شوک خود بخشی از طناب رابط است که از سویی به هارنس و از سوی دیگر  به طناب نجات و یا مستقیم به تکیه گاه متصل می‏شود. جاذب شوک نیروهای وارده بر فرد بر اثر سقوط را به حداقل می‏رساند.

 

سیستم‏ محدودکننده‏ی حرکت (travel restraint system)

این سیستم‏ها زمانی کاربرد دارند که فرد برای انجام کار، مجبور به کار در لبه‏ی سطح یا سکوی کار نزدیک شود. در این حالت، سیستم محدود کننده‏ی حرکت همانطور که از نام آن پیداست، تنها تا جایی که نیاز است امکان حرکت فرد را به سمت سکوی کار فراهم می‏کند. به عنوان مثال اگر کارگر برای انجام کاری باید نزدیک به لبه‏ی یک طبقه‏ی نیمه تمام در ساختمانی قرار گیرد، باید از طناب نجاتی استفاده کند که طولش به اندازه‏ای کوتاه باشد که در هیچ حالتی، فرد نتواند از لبه‏ی کار خارج شده و سقوط کند.

در این سیستم می‏توان به اقتضای نوع کار، از انواع طناب‏های نجات افقی و عمودی استفاده نمود. وجه مشترک در تمامی انواع سیستم‏های محدودکننده‏ی حرکت، در استفاده از هارنس و طناب نجات متصل له تکیه‏گاه است.

سیستم‏ محدودکننده‏ی حرکت متشکل است از

1. هارنس که توسط کاربر پوشیده می‏شود.
2. طناب نجات که یک سر آن به هارنس و سر دیگر آن به ستون یا تکیه‏گاهی عمود بر لبه‏ی پرتگاه که از استکام کافی برخوردار است، متصل می‏شود.

لازم به ذکر است که در سیستم‏‏های محدود کننده‏ی حرکت نمیتوان از طناب نجات جمع شونده (self-retracting lifeline) استفاده کرد.

3. در برخی موارد، از طناب رابط( لنیارد) استفاده میشود به این صورت که هارنس ابتدا به طناب رابط و طناب گیر(rope grab و یا fall arrester) و سپس به طناب نجات وصل می‏شود.

طناب گیر بخشی از تجهیزات حفاظت فردی در برابر سقوط است که می‏تواند در طول طناب نجات به آسانی حرکت کند اما در صورت کشیده شدن سریع طناب( مانند حالتی که در زمان سقوط رخ می‏دهد) قفل شده و تا زمان برطرف شدن نیروی وارده یا نجات کاربر، قفل می‏ماند. نکته‏ای که باید در برنامه‏ی آموزش ایمنی افراد به آن توجه شود، این است که فرد به هیچ وجه در زمان سقوط نباید طناب گیر را در دست بگیرد چرا که این کار می‏تواند باعث آزاد شدن ضامن آن و سقوط کاربر به پایین شود.

 

محدود کننده‏ی سقوط (fall restricting system)

گاهی کاربر برای انجام فعالیت باید از محلی صعود یا فرود داشته باشد، مانند کارگران شیشه‏شور و افرادی که بر روی نردبان‏های ثابت یا دکل‏های مخابراتی فعالیت می‏کنند. در این مواقع از سیستم‏های محدودکننده‏ی سقوط به منظور محدود کردن فاصله‏ی سقوط( تا 60 سانتی‏متری) و کاهش احتمال برخورد کاربر به سطوح پایین‏تر از محل سقوط استفاده می‏شود. در این روش نیروی کمتری در اثر سقوط به بدن فرد وارد می‏شود. در این سیستم‏ها نیز هارنس کاربر از طریق حلقه‏ی D شکل آن که در قسمت مقابل استخوان جناق سینه وجود دارد و می‏توان قلاب‏های طناب نجات یا لنیارد را به آن متصل نمود، به سیستم محدودکننده‏ی سقوط وصل می‏شود.

سیستم محدودکننده‏ی سقوط خود متشکل از طناب نجات سیمی متصل به تکیه‏گاه است، به عنوان مثال کارگران شیشه‏شور می‏توانند از چارچوب پنجره‏ها به عنوان تکیه‏گاه استفاده کنند. یک سر طناب نجات به طناب گیر وصل می‏شود. گاهی نیز به جای طناب نجات، ریل ثابت و محکم به طناب گیر وصل شده و از طریق اتصال به طناب رابط و هارنس، امکان صعود و فرود کاربر را فراهم می‏کند.

 

متوقف کننده‏ی سقوط (personal fall arrest system)

در برنامه‏ی استفاده‏ی افراد از تجهیزات حفاظت فردی در برابر سقوط، استفاده از سیستم‏های متوقف کننده‏ی سقوط باید در آخرین اولویت‏ قرار بگیرد چراکه این سیستم‏ها به منظور متوقف کردن سقوطی که در حال رخ دادن است طراحی شده است.

با این که راهبرد مدیران در حفاظت افراد از سقوط معمولا به نحوی است که افراد تا حد امکان به پرتگاه‏ها و نقاطی که احتمال سقوط به سطوح زیرین وجود دارد، نزدیک نشوند، گاهی این امکان وجود ندارد که افراد بدون نزدیک شدن به چنین نقاطی، فعالیت‏های معمول خود را انجام دهند، اینجاست که می‏توان از سیستم‏های متوقف کننده‏ی سقوط استفاده نمود.

این سیستم‏ها شباهت زیادی به سیستم‏های محدودکننده‏ی حرکت دارند و متشکل از هارنس، طناب نجات، لنیارد و طناب گیر است. اما تفاوت در چیست؟ تجهیزات مورد استفاده در متوقف کننده‏های سقوط، بنحوی طراحی شده‏اند که تحمل بیشتری در برابر نیروهای حاصل از سقوط داشته باشند. متوقف کننده‏های سقوط باید سقوط را پیش از برخورد کاربر به سطوح پایین‏تر از سطحی که در آن مشغول کار هستند، متوقف کنند و براساس استانداردهای ANSI لنیارد مورد استفاده در این سیستم، باید توانایی تحمل بار ثابتی معادل 5 هزار پوند ( حدود کیلوگرم) داشته باشد.

 

شبکه‏های(تورهای) ایمنی (safety net)

پیش از استفاده از توری‏های ایمنی باید این نکته را در ذهن داشته باشید که استفاده از این تجهیز، به هیچ وجه نمیتواند جایگزین طنابهای نجات و سایر تجهیزات ایمنی شود و در صورتی که هیچ یک از سیستم‏های حفاظت از سقوط ذکر شده وجود نداشته باشند یا امکان بکارگیری آن‏ها فراهم نباشد، می‏توان از توری‏های ایمنی استفاده نمود. توری ایمنی متشکل از شبکه‏های توری ارتجاع پذیری است که دارای روزنه‏های کوچک بوده تا خطر باز شدن و سقوط فرد را به همراه نداشته باشد. از توری‏های ایمنی در اطراف سازه‏ها و یا شکاف‏های موجود در سطوح از قبیل چاه آسانسورها استفاده می‏شود.

در صورت افتادن کارگر بر روی توری، احتمال لیز خوردن و افتادن کارگر بر روی زمین وجود دارد بنابراین برای جلوگیری از چنین اتفاقی، توری ایمنی باید به اندازه‏ی کافی به محل تردد کارگر یا لبه‏ی سطح کار نزدیک بوده و با توجه به فاصله‏ی عمودی محل کار تا محل برافراشته شدن توری ایمنی، تا فاصله‏ی ایمنی گسترده شود.

حداکثر فاصله‏ی امتداد سطوح سطوح توری ایمنی نسبت به ارتفاع سطح کار از توری در جدول زیر آمده است:

فاصله‏ی عمودی از سطح کار تا سطح توری برافراشته شده	حداکثر فاصله‏ی افقی از لبه‏ی خارجی توری تا لبه‏‏ی سطح کار
تا 1.5 متر	2/4 متر
1.5تا3متر	3  متر
بیش از 3 متر	4  متر

 

توری ایمنی باید با فاصله‏ی مناسب از تجهیزات و سطوح زیرین نصب شود تا در صورت افتادن فرد به داخل آن، حالت کشسانی توری باعث برخورد فرد به زمین یا تجهیزات موجود در سطوح پایین وجود نداشته باشد.

 

از کدامیک از سیستم‏های حفاظت از سقوط در محل کار و برای فعالیت کارگران استفاده کنیم؟

واضح است که پاسخ این سوال باتوجه به محل کار و نوع فعالیت متفاوت خواهد بود. به عنوان مثال کلیه کارگرانی که بر روی سقف‏های شیبدار در ارتفاع بیش از حد معیار تعیین شده نسبت به سطح زیرین فعالیت می‏کنند، باید به کمک سیستم‏های متوقف کننده‏ی سقوط افراد در برابر خطر محافظت شوند. استفاده از توری‏های ایمنی در سح زیاد در اطراف سازه‏ای با سقف شیبدار که کارگران بر روی آن مشغول کارند، امکان پذیر نبوده و نصب نرده‏های حفاظتی نیز در تمام اطراف لبه‏های سقف شیبدار برای انجام کارهای موقتی در ارتفاع، مقرون به صرفه نخواهد بود، بنابراین در چنین موقعیتی بهترین انتخاب، سیستم‏های متوقف کننده‏ی سقوط است.

همچنین بهتر از به منظور حفاظت از دهانه‏ی باز که احتمال سقوط افراد به درون آن‏ها وجود دارد، از نرده‏های حفاظتی استفاده شود اما همیشه این امکان فراهم نیست. به عنوان مثال، در مسیرهای تردد باریک نمیتوان اطراف دهانه‏های باز را با نرده حفاظت کرد. در چنین شرایطی بهتر است دهانه‏های باز را با درپوش‏ها و تخته‏های مناسب بطور مناسب و ایمن پوشاند و آن‏ها را با رنگ روشن رنگ‏آمیزی کرده و علائم مناسب را (از قبیل "خطر سقوط!"، "درپوش روی حفره را برندارید") بر روی آن‏ها نصب نمود تا این قسمت‏ها به وضوح قابل دیدن باشند.

 مدیران ایمنی باید با توجه به موقعیت کاری موجود، بهترین نوع حفاظت از سقوط را برای افراد حاضر در محل کار فراهم کنند.