پروژههای عمرانی ظرفیت بالایی در ایجاد فرصتهای شغلی دارند اما در اثر بیتوجهی به مقولهی ایمنی سهم عمدهای از حوادث شغلی را در جهان و همینطور در ایران، به خود اختصاص دادهاند. مهمترین عامل مرگ در کارگاههای ساختمانی، سقوط از ارتفاع است. طبق آئین نامهی ایمنی کار در ارتفاع جمهوری اسلامی ایران، هرگونه کار یا فعالیتی که برای انجام آن فرد باید در ارتفاع بیش از 2.1 متر نسبت به سطح مبنا قرار گیرد، کار در ارتفاع محسوب میشود. این ارتفاع براساس مقرارت OSHA(occupational safety and health administration)، 1.8متر است.
به منظور کاهش حفاظت افراد در برابر سقوط، تهیه برنامهی ایمنی کار در ارتفاع و حفاظت از سقوط و شناسایی و کنترل خطرات احتمالی ضروری است. برنامهی حفاظت در برابر سقوط باید توسط افراد دارای صلاحیت و باتوجه به خطرات احتمالی تهیه و تدوین گردد، بنابراین اولین برنامه از برنامههای ایمنی کار در ارتفاع و حفاظت از سقوط، شناسایی خطر است. برخی از نقاط پرخطر در پروژهای ساختمانی، مواردی همچون سطوح شیبدار و راهپلهها، لبههای باز و بدون حفاظ طبقات و سقف ساختمانها، سوراخها و شکافهای موجود در سطح زمین مانند چال آسانسور و محلهای گودبرداری است. همچنین در انجام فعالیتهایی همچون کار روی داربست، کار روی اسکلت فلزی و بتونی، عملیات آرماتوربندی خطر سقوط افراد وجود دارد.
سیستمهای حفاظت از سقوط
در صورتی که احتمال سقوط فرد از ارتفاع 8 فوت از لبه پرتگاهها به داخل دستگاههای درحال کار، آب یا دیگر مایعات، مواد یا اشیای خطرناک و به سطوح زیرین وجود داشته باشد، فرد باید با استفاده از سیستمهای متحرک و ثابت جلوگیری از سقوط، محافظت شود.
اولویت بندی استفاده از سیستمهای حفاظت از سقوط به ترتیب زیر است:
- حذف خطر: در این روش، فرآیند کار بنحوی تغییر پیدا میکند که خطر کار در ارتفاع وجود نداشته باشد.
- نردههای حفاظتی، درپوشهای حفاظتی و موانع هشداردهنده: این روشها باعث جلوگیری از سقوط از لبههای حفاظت نشده و شکافها میشود.
- سیستم محدودکنندهی حرکت: این سیستم اجازهی رسیدن کارگر فقط تا لبهی پرتگاه میدهد و از پیشروی فرد و سقوط او جلوگیری میکند.
- سیستم محدودکنندهی سقوط: این سیستم فاصلهی سقوط را تا 60 سانتیمتر کاهش میدهد و باعث وارد شدن نیروی کمتری به بدن فرد، در اثر سقوط خواهد شد.
- سیستم متوقف کنندهی سقوط: این سیستم سقوطی که اتفاق افتاده است را متوقف میکند و از برخورد فرد به زمین یا اشیا جلوگیری میکند.
- توری ایمنی: فرد پس از سقوط، بر روی توری ایمنی نگه داشته میشود و بدین ترتیب، از برخورد او به زمین پس از سقوط جلوگیری میشود.
که هرکدام از سیستمهای حفاظت در برابر سقوط ذکر شده، در ادامه توضیح داده خواهد شد.
الف) سیستمهای ثابت
در حافظت از سقوط غیرفعال، کاربران بدون ایجاد تغییری در روتین کاری فرد میتوان به فعالیت معمول خود پرداخته و در عین حال، در برابر سقوط محافظت شود. یکی از مثالهای سیستم حفاظت از سقوط غیرفعال یا ثابت، استفاده از نردههای حفاظتی (guardrail) در اطراف پرتگاههایی همچون پشت بامهاست.
نردههای حفاظتی
میتوان از نردههای حفاظتی، برای حفاظت در برابر سقوط در هر ارتفاعی استفاده شود، هرچند که امکان بکارگیری این روش اندک و گاهی هزینهبر است، معمولا افراد ترجیح میدهند از نردههای حفاظتی استفاده کنند چراکه این روش بدون ایجاد محدودیت، به کاربران امکان فعالیت آزادانه در محیط کار میدهد.
این نردهها متشکل از سه ردیف افقی میلهی حفاظتی هستند که میلهی فوقانی باید حداقل 90 سانتیمتر از سطح زمین فاصله داشته باشد. این مقدار در راهپلهها، باید حداقل 70 سانتیمتر باشد. نردهی پایینی یا نردهی پاخور(toeboard) نیز در فاصلهی 10 سانتیمتری از سطح کار قرار میگیرد. همچنین در فواصل کمتر از دومتر، نردههای حفاظتی باید دارای پایهها و کلافهای عمودی باشد.
درپوشهای حفاظتی
مسدود کردن نورگیرها، گودالها و شکافهای موجود که احتمال سقوط افراد به درون آنها وجود دارد، با استفاده از نصب درپوشهای حفاظتی یکی دیگر از راههای جلوگیری از سقوط است. این درپوشها باید بتوانند حداقل 2 برابر وزن افراد، تجهیزات، مواد و ماشین آلاتی که ممکن است در یک لحظه بر روی آنها قرار گیرند، تحمل کنند. همچنین درپوشها باید به شکل مطمئنی در محل نصب و محکم شوند تا در اثر باد، حرکت تجهیرات یا فعالیت کارگران به طور اتفاقی جابجا نشوند. به منظور اطلاع رسانی و جلوگیری از خطرات احتمالی، درپوشهای نصب شده باید دارای کدهای رنگی(color code) و نشانه گذاری با علائمی چون "سوراخ" یا "درپوش" باشند.
ب) سیستمهای متحرک
گاهی کار در لبهی پرتگاههایی همچون لبهی پشت بامها اجتناب ناپذیر است. همچنین گاهی افراد برای انجام وظایف خود باید در طول نردبان یا دکل، صعود و فرود داشته باشند و در چنین مواقعی که امکان محصور کردن فضا با نردههای ایمنی وجود ندارد، باید سراغ سیستمهای متحرک حفاظت از سقوط رفت که شامل تجهیزات حفاظت فردی میشوند. در ادامه سیستمهای متحرک حفاظت از سقوط را معرفی خواهیم کرد اما پیش از آن بهتر است با برخی از تجهیزاتی که در این سیستمها استفاده میشوند آشنا شوید که شامل موارد زیر است:
- هارنس تمام بدن (safety harness)
حمایل ایمنی یا هارنس وسیلهای است که باعث میشود در صورت سقوط فرد، نیروهای ناشی از سقوط تنها بر ناحیهی کمر وارد نشود و به این صورت، از شدت آسیبهای احتمالی به ستون مهرهها کاسته میشود.
این تجهیز پوشیدنی، در انواع گوناگونی طراحی شده و در برخی از نمونههای آن علاوه بر کمربندی که از ناحیه کمر محافظت میکند، دارای بخشهای ویژهای برای حمایت از ناحیهی سینه و شانهها و در برخی نمونههای دیگر، تسمههایی برای حمایت از ناحیهی رانها است. این بخشها باعث میشوند که نیروی ناشی از سقوط در بخشهای وسیعتری از بدن پخش شده و به این ترتیب، از شدت جراحات کاسته شود.
- طناب نجات (lifeline)
طناب نجات طنابی است که از یک سو به تکیهگاه و از سویی دیگر ( ممکن است از طریق طناب گیر و طناب رابط) به هارنس وصل میشود. این طناب بر اساس استانداردهای ANSI باید توانایی تحمل حداقل 240 کیلوگرم بار ثابت را داشته باشد. ابن طناب در سه نوع وجود دارد.
الف) طناب نجات عمودی
این نوع طنابهای نجات در سکوهای کاری و برای صعود و فرود از تجهیزات و سازهها مورد استفاده قرار میگیرد. این طناب در هر زمان فقط باید توسط یک نفر استفاده شود. در طناب نجات عمودی باید یک متوقف کنندهی سقوط یا طناب گیر وجود داشته باشد و برای جلوگیری از خارج شدن طناب گیر از طناب نجات، انتهای آن باید به شکلی استاندارد به وسیلهی گیره یا وسیلهی توقف به طناب نجات محکم شود. همچنین انتهای این طناب باید به سطح زمین یا نزدیک به زمین برسد به طوری که کاربر پس از فرود بتواند به طوری ایمن از آن خارج شود.
ب) طناب نجات افقی
این طناب برای تردد و استقرار کاربر در محل و به طور اختصاصی برای هر پروژه تهیه میشود.
ج) طناب نجات جمع شونده (self-retracting lifeline)
این طناب به صورت گسترده در پروژههای ساختمانی مورد استفاده قرار میگیرد و به ویژه، برای مواقعی که نیاز به جابجایی در حین کار وجود دارد بسیار پرکاربرد است. این وسیله دارای قرقره بوده و به کاربر این اجازه را میدهد که به اندازهی طول طناب نجات در محل تردد داشته باشد ولی در صورتی که طناب با سرعت زیادی کشیده شود، قرقره قفل میشود و سقوط کاربر را متوقف میکند.
- لنیارد یا طناب رابط (lanyard)
طناب رابط از یه سو به هارنس و از سویی دیگر از طریق طناب گیر به طناب نجات یا مستقیما به تکیهگاه( ستون، پلکان داربست و...) متصل میشود. این طناب باید به حد کافی کوتاه باشد تا از سقوط فرد جلوگیری کند. طناب رابط در دو نوع تک شاخه (با علامت اختصاری I ) و دو شاخه یا Y شکل موجود است که هر کدام کاربرد مخصوص به خود را دارد.
در صورت نیاز به جابجایی در محل کار و از یک طناب نجات به طناب نجاتی دیگر، از طناب رابط دو شاخه استفاده میشود چراکه نمیتوان همزمان دو طناب نجات را به حلقهی هارنس وصل کرد.
- جاذب شوک (shock absorber)
جاذب شوک تجهیزی است که میتوان به صورت جداگانه تهیه و به طناب رابط وصل کرد. گاهی نیز جاذب شوک خود بخشی از طناب رابط است که از سویی به هارنس و از سوی دیگر به طناب نجات و یا مستقیم به تکیه گاه متصل میشود. جاذب شوک نیروهای وارده بر فرد بر اثر سقوط را به حداقل میرساند.
سیستم محدودکنندهی حرکت (travel restraint system)
این سیستمها زمانی کاربرد دارند که فرد برای انجام کار، مجبور به کار در لبهی سطح یا سکوی کار نزدیک شود. در این حالت، سیستم محدود کنندهی حرکت همانطور که از نام آن پیداست، تنها تا جایی که نیاز است امکان حرکت فرد را به سمت سکوی کار فراهم میکند. به عنوان مثال اگر کارگر برای انجام کاری باید نزدیک به لبهی یک طبقهی نیمه تمام در ساختمانی قرار گیرد، باید از طناب نجاتی استفاده کند که طولش به اندازهای کوتاه باشد که در هیچ حالتی، فرد نتواند از لبهی کار خارج شده و سقوط کند.
در این سیستم میتوان به اقتضای نوع کار، از انواع طنابهای نجات افقی و عمودی استفاده نمود. وجه مشترک در تمامی انواع سیستمهای محدودکنندهی حرکت، در استفاده از هارنس و طناب نجات متصل له تکیهگاه است.
سیستم محدودکنندهی حرکت متشکل است از
- هارنس که توسط کاربر پوشیده میشود.
- طناب نجات که یک سر آن به هارنس و سر دیگر آن به ستون یا تکیهگاهی عمود بر لبهی پرتگاه که از استکام کافی برخوردار است، متصل میشود.
لازم به ذکر است که در سیستمهای محدود کنندهی حرکت نمیتوان از طناب نجات جمع شونده (self-retracting lifeline) استفاده کرد.
- در برخی موارد، از طناب رابط( لنیارد) استفاده میشود به این صورت که هارنس ابتدا به طناب رابط و طناب گیر(rope grab و یا fall arrester) و سپس به طناب نجات وصل میشود.
طناب گیر بخشی از تجهیزات حفاظت فردی در برابر سقوط است که میتواند در طول طناب نجات به آسانی حرکت کند اما در صورت کشیده شدن سریع طناب( مانند حالتی که در زمان سقوط رخ میدهد) قفل شده و تا زمان برطرف شدن نیروی وارده یا نجات کاربر، قفل میماند. نکتهای که باید در برنامهی آموزش ایمنی افراد به آن توجه شود، این است که فرد به هیچ وجه در زمان سقوط نباید طناب گیر را در دست بگیرد چرا که این کار میتواند باعث آزاد شدن ضامن آن و سقوط کاربر به پایین شود.
محدود کنندهی سقوط (fall restricting system)
گاهی کاربر برای انجام فعالیت باید از محلی صعود یا فرود داشته باشد، مانند کارگران شیشهشور و افرادی که بر روی نردبانهای ثابت یا دکلهای مخابراتی فعالیت میکنند. در این مواقع از سیستمهای محدودکنندهی سقوط به منظور محدود کردن فاصلهی سقوط( تا 60 سانتیمتری) و کاهش احتمال برخورد کاربر به سطوح پایینتر از محل سقوط استفاده میشود. در این روش نیروی کمتری در اثر سقوط به بدن فرد وارد میشود. در این سیستمها نیز هارنس کاربر از طریق حلقهی D شکل آن که در قسمت مقابل استخوان جناق سینه وجود دارد و میتوان قلابهای طناب نجات یا لنیارد را به آن متصل نمود، به سیستم محدودکنندهی سقوط وصل میشود.
سیستم محدودکنندهی سقوط خود متشکل از طناب نجات سیمی متصل به تکیهگاه است، به عنوان مثال کارگران شیشهشور میتوانند از چارچوب پنجرهها به عنوان تکیهگاه استفاده کنند. یک سر طناب نجات به طناب گیر وصل میشود. گاهی نیز به جای طناب نجات، ریل ثابت و محکم به طناب گیر وصل شده و از طریق اتصال به طناب رابط و هارنس، امکان صعود و فرود کاربر را فراهم میکند.
متوقف کنندهی سقوط (personal fall arrest system)
در برنامهی استفادهی افراد از تجهیزات حفاظت فردی در برابر سقوط، استفاده از سیستمهای متوقف کنندهی سقوط باید در آخرین اولویت قرار بگیرد چراکه این سیستمها به منظور متوقف کردن سقوطی که در حال رخ دادن است طراحی شده است.
با این که راهبرد مدیران در حفاظت افراد از سقوط معمولا به نحوی است که افراد تا حد امکان به پرتگاهها و نقاطی که احتمال سقوط به سطوح زیرین وجود دارد، نزدیک نشوند، گاهی این امکان وجود ندارد که افراد بدون نزدیک شدن به چنین نقاطی، فعالیتهای معمول خود را انجام دهند، اینجاست که میتوان از سیستمهای متوقف کنندهی سقوط استفاده نمود.
این سیستمها شباهت زیادی به سیستمهای محدودکنندهی حرکت دارند و متشکل از هارنس، طناب نجات، لنیارد و طناب گیر است. اما تفاوت در چیست؟ تجهیزات مورد استفاده در متوقف کنندههای سقوط، بنحوی طراحی شدهاند که تحمل بیشتری در برابر نیروهای حاصل از سقوط داشته باشند. متوقف کنندههای سقوط باید سقوط را پیش از برخورد کاربر به سطوح پایینتر از سطحی که در آن مشغول کار هستند، متوقف کنند و براساس استانداردهای ANSI لنیارد مورد استفاده در این سیستم، باید توانایی تحمل بار ثابتی معادل 5 هزار پوند ( حدود کیلوگرم) داشته باشد.
شبکههای(تورهای) ایمنی (safety net)
پیش از استفاده از توریهای ایمنی باید این نکته را در ذهن داشته باشید که استفاده از این تجهیز، به هیچ وجه نمیتواند جایگزین طنابهای نجات و سایر تجهیزات ایمنی شود و در صورتی که هیچ یک از سیستمهای حفاظت از سقوط ذکر شده وجود نداشته باشند یا امکان بکارگیری آنها فراهم نباشد، میتوان از توریهای ایمنی استفاده نمود. توری ایمنی متشکل از شبکههای توری ارتجاع پذیری است که دارای روزنههای کوچک بوده تا خطر باز شدن و سقوط فرد را به همراه نداشته باشد. از توریهای ایمنی در اطراف سازهها و یا شکافهای موجود در سطوح از قبیل چاه آسانسورها استفاده میشود.
در صورت افتادن کارگر بر روی توری، احتمال لیز خوردن و افتادن کارگر بر روی زمین وجود دارد بنابراین برای جلوگیری از چنین اتفاقی، توری ایمنی باید به اندازهی کافی به محل تردد کارگر یا لبهی سطح کار نزدیک بوده و با توجه به فاصلهی عمودی محل کار تا محل برافراشته شدن توری ایمنی، تا فاصلهی ایمنی گسترده شود.
حداکثر فاصلهی امتداد سطوح سطوح توری ایمنی نسبت به ارتفاع سطح کار از توری در جدول زیر آمده است:
فاصلهی عمودی از سطح کار تا سطح توری برافراشته شده |
حداکثر فاصلهی افقی از لبهی خارجی توری تا لبهی سطح کار |
تا 1.5 متر |
2/4 متر |
1.5تا3متر |
3 متر |
بیش از 3 متر |
4 متر |
توری ایمنی باید با فاصلهی مناسب از تجهیزات و سطوح زیرین نصب شود تا در صورت افتادن فرد به داخل آن، حالت کشسانی توری باعث برخورد فرد به زمین یا تجهیزات موجود در سطوح پایین وجود نداشته باشد.
از کدامیک از سیستمهای حفاظت از سقوط در محل کار و برای فعالیت کارگران استفاده کنیم؟
واضح است که پاسخ این سوال باتوجه به محل کار و نوع فعالیت متفاوت خواهد بود. به عنوان مثال کلیه کارگرانی که بر روی سقفهای شیبدار در ارتفاع بیش از حد معیار تعیین شده نسبت به سطح زیرین فعالیت میکنند، باید به کمک سیستمهای متوقف کنندهی سقوط افراد در برابر خطر محافظت شوند. استفاده از توریهای ایمنی در سح زیاد در اطراف سازهای با سقف شیبدار که کارگران بر روی آن مشغول کارند، امکان پذیر نبوده و نصب نردههای حفاظتی نیز در تمام اطراف لبههای سقف شیبدار برای انجام کارهای موقتی در ارتفاع، مقرون به صرفه نخواهد بود، بنابراین در چنین موقعیتی بهترین انتخاب، سیستمهای متوقف کنندهی سقوط است.
همچنین بهتر از به منظور حفاظت از دهانهی باز که احتمال سقوط افراد به درون آنها وجود دارد، از نردههای حفاظتی استفاده شود اما همیشه این امکان فراهم نیست. به عنوان مثال، در مسیرهای تردد باریک نمیتوان اطراف دهانههای باز را با نرده حفاظت کرد. در چنین شرایطی بهتر است دهانههای باز را با درپوشها و تختههای مناسب بطور مناسب و ایمن پوشاند و آنها را با رنگ روشن رنگآمیزی کرده و علائم مناسب را (از قبیل "خطر سقوط!"، "درپوش روی حفره را برندارید") بر روی آنها نصب نمود تا این قسمتها به وضوح قابل دیدن باشند.
مدیران ایمنی باید با توجه به موقعیت کاری موجود، بهترین نوع حفاظت از سقوط را برای افراد حاضر در محل کار فراهم کنند.